TURGUTLU’NUN HAMAMLARI
Mehmet Gökyayla
Turgutlu Kent Müzesi sorumlusu Mehmet Gökyayla, Turgutlu hamamlarının tarihini gazetemize anlattı. Gökyayla yazısında şu ifadelere yer verdi: Neredeyse 20. yüzyılın son çeyreğine kadar toplum hayatında çok önemli ve vazgeçilmez bir rolü olan yapılardan birisi de hamamlardır. Günümüzde her evin vazgeçilmez bir bölümü olan ve o evin sakinlerinin temizlik ihtiyacını karşılayan vazgeçilmez bir unsur olan banyoların işlevini geçmişte, bilindiği üzere, hamamlar karşılamaktaydı. Çok az sayıda evin kendisine ait ve genellikle ‘kızma hamam’ olarak adlandırılan ve çarşı hamamları ile aynı şekilde ısıtılan hamamları mevcutken halkın çok büyük bölümü, bu ihtiyaçlarını yerleşim yerlerinin çeşitli bölgelerinde mevcut olan hamamlarda karşılamaktaydı. Hatta büyüklerden duyduğumuza göre, evlerdeki kızma hamamlar haftanın belirli bir gününde yakılır; komşular da yakacak getirerek ev halkının işinin bitmesinin ardından sırayla hamamı kullanırlardı.[1]
Turgutlu’da Osmanlı Devleti döneminden Cumhuriyet’in ilk yıllarına ulaşabilen hamam sayısı beştir ve bunların en eskisi, bugün Koca Hamam olarak adlandırdığımız yapıdır. Pazar Camii’nin bânisi olan Piyaleoğlu Mustafa Ağa’nın vakfiyesinde anılan Koca Hamam, 1650’li yıllarda Mustafa Ağa tarafından yeniden yaptırılmıştır. Vakfiyedeki, “… Kasaba-i mezburede, mahalleyi mezburda vaki müceddeden bina eyledikleri, kıble-i istikbali evleri ve şarken tarık-ı am ve şimalen Beşir Efendi Cami ve garben yine istikbal evleri ile mahdud olunan bir hamam” ifadesinden yapının yeniden yaptırıldığı anlaşılmaktadır.[2] Bu yapı, 16. yüzyılda Hüseyin Ağa isimli bir hayırsever tarafından inşa ettirilen dönemi itibariyle köy denebilecek Turgutlu’nun ilk hamamının kullanılamayacak hale gelmesi sonrasında aynı yerde ya köklü bir tadilat geçirmiş veya büyük ölçüde baştan inşa edilmiş olmalıdır. Dolayısıyla Turgutlu’nun ilk hamamı şeklinde nitelendirebileceğimiz bu yapı, geçmişte zaman zaman Pazar Camii Hamamı, Piyaleoğlu’nun yaptırdığı hamam ya da Büyük Hamam gibi isimlerle de anılmıştır. Halen Turgutlu’da orijinal işlevini sürdüren tek hamam yapısı da burasıdır. Koca Hamam, 1990’lı yıllarda Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu’nun korunması gereken bir yapı olduğuna dair aldığı kararla Turgutlu’daki ilk tescillenen yapılardan birisi olmuştur.
Bir bölümü günümüze ulaşan Turgutlu’daki bir diğer hamam ise Gâvur Hamamı ismiyle bilinmektedir. Hacı Muharrem Camii’nin vakıf malı olan hamam, olasılıkla 17 ya da 18. yüzyılda inşa edilmiştir. Hamamın günümüze ulaşan kısmı yalnızca sıcaklık bölümüdür. Yılmazlar Mahallesi Avukatlar ve Çayla Sokak köşesindeki Gâvur Hamamı’nın adı, büyük ihtimalle bulunduğu mahallin özelliğinden kaynaklanmaktadır. Anılan bölge, işgalden kurtuluşun öncesindeki dönemde Turgutlu’daki Rum ve Ermenilerin ikamet ettiği mahalledir. Türk İslam mimarisi nitelikleri taşısa da bu yapı, kullananların kimliğinden dolayı Gâvur Hamamı olarak adlandırılmış olmalıdır. Tescilli bir yapı olan ve günümüzde restorasyon çalışmaları gerçekleştirilmekte olan Gâvur Hamamı, inşaatın tamamlanmasının ardından çocuk kütüphanesi işleviyle yeniden kullanılmaya başlayacaktır.
1950 yılında onaylanan Turgutlu’nun ilk imar planında hamam işaretlenerek yanına tarihî bir yapı olduğu ve korunması gerektiğine dair bir not düşülmüştür. Her ne kadar Yunan birliklerinin çıkardığı yangında yapının önemli bölümü yok olmuş olsa bile kalan kısma sahip çıkılması ve ilk imar planında var olan bahsettiğimiz not, ilçede tarihî yapılara dair erken dönemde dahi bir hassasiyet mevcudiyetinin işareti şeklinde değerlendirilebilir.
İlçede günümüze ulaşamamış hamamlardan en son yok olanı, Alaca Hamam’dır. Altay Mahallesi Dömeke ve Sevinç Sokakların kesişiminde bulunan Alaca Hamam, 1980’li yıllara varlığını sürdürmüş ve maalesef bu yıllarda yıkılarak yerine bir apartman inşa edilmiştir. 1970’li yıllara kadar Turgutlulular tarafından yoğun olarak kullanılan Alaca Hamam’ın hangi dönemde inşa edildiği ya da vakıf malı olup olmadığı gibi soruların cevapları ise maalesef meçhulümüzdür.
Bugün var olmayan Küçük Hamam’ın ismi ise yalnızca bulunduğu sokağın adında yaşamaya devam etmektedir. Bozkurt Mahallesi’ndeki Küçük Hamam, anladığımız kadarıyla 1970’li yıllarda yıkılarak yerine bir konut inşa edilmiştir. Bu yapıyla ilgili olarak da maalesef yeterli bilgimiz bulunmamaktadır. Başlangıçta da ifade ettiğimiz üzere hamamın yer aldığı sokak, halen Küçük Hamam Sokak adını taşımaktadır.
Varlığından haberdar olduğumuz Turgutlu’daki son klasik hamam yapısı ise Tabakhane Hamamı adıyla anılmaktadır. Hacı Zeynel Camii Vakfı’na ait bir gayrimenkul olan hamam, ilçedeki tabakhanelerin yer aldığı bölgeye çok yakın olduğu için Tabakhane Hamamı adıyla anılmış olmalıdır.
Kurtuluş Savaşı’nın son günlerinde Küllük denilen bu bölgenin Yunan askerleri tarafından yakılmasını engellemek amacıyla Grebo Hamza Çavuş ve arkadaşları tarafından yapılan savunma işte bu hamamın çatısında gerçekleştirilmiştir.[3]
Albayrak Mahallesi Kamalı Sokak üzerinde bulunan ve Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1930’lu yıllarda satılan Tabakhane Hamamı, bu satışın ardından yıkılarak yerine konut inşa edilmiştir.
Bahsettiğimiz beş hamamın yanı sıra günümüzde var olmasına rağmen artık kullanılmayan bir de modern hamam yapısı mevcuttur. İzmir İş Hanı’nın bodrum katında, girişi İstiklal Mahallesi Ülkü Sokak üzerinde olan ve ‘Şehir Banyosu’ adını taşıyan hamam, evlerde banyoların giderek çoğalması ve hamamlara olan rağbetin her geçen gün azalarak bu yapıların eski işlevlerini kaybetmesinin sonucu olarak 2000’li yıllarda kullanım dışı kalmıştır.
Günümüzde hamamlar, yalnızca ‘gelin hamamı’ gibi geleneklerin yeniden moda haline gelmesi ya da özel meraklılarının kullanımında kalmış yapılar durumundadır. Turgutlu’da da Koca Hamam, bazı otellerin özel amaçlı alanları dışında, bu gibi işlevleri tek başına karşılar durumdadır.
Hasan Deniz Çizmeci
[1] Bu olayı doğduğu evde kızma hamam olan babam Mehmet Tüzel Gökyayla yeri geldiğinde anlatırdı. Bu uygulamanın yaygın olduğunu, evinde kızma hamam olan neredeyse tüm Turgutluluların aynı şekilde hamam yakıldığında komşulara da haber verdiklerini söylerdi.
[2] Nurullah Ertuğrul; Turgutlu Vakıfları (Kitaplaşmamış notlar); s. 165.
[3] Konuyla ilgili detaylı bilgi için: Mehmet Tüzel Gökyayla; “Yunan’ı Küllüğe Sokmayanlar ve Yaktırmayanlar”; Uluslararası Turgutlu Sempozyumu Bildirileri Cilt: 1; Turgutlu; 2018; s. 173-183.
Yorumlar
Kalan Karakter: