TURGUTLU'NUN İLK MODERN EĞİTİM KURUMU: CUMHURİYET İLKOKULU

TURGUTLU’NUN İLK MODERN EĞİTİM KURUMU:
CUMHURİYET İLKOKULU
Mehmet Gökyayla

Turgutlu Kent Müzesi Sorumlusu Mehmet Gökyayla, Turgutlu'nun en önemli okullardan biri olan Cumhuriyet İlkokulu'nun tarihini, tarihi fotoğraflar eşliğinde gazetemize anlattı. Ayrıca Turgutlu Tarihi belgesel dizisinde Cumhuriyet İlkokulunun anlattığı bölümü de sizlerle paylaşıyoruz. Keyifli seyirler.

"Turgutlu, 7 Eylül 1922’de düşman işgalinden kurtulmuştur ancak kurtuluştan hemen önce Yunan birliklerinin çıkardığı yangın, şehri küle çevirmiştir. Kurtuluştan sonraki günlerde hayatın her alanının yeniden ele alınması, birçok açıdan sıfırdan inşa edilmesi gerekecektir. Eğitim de en baştan oluşturulması gereken kurumlardan birisi olacaktır.
Cumhuriyet’ten önceki dönemde Turgutlu’da eğitimin ilk basamağı düzeyindeki medreseler ve mekteb-i iptidai denilen ilkokul seviyesindeki bazı okullar mevcuttu. Bazıları özel okul statüsündeki bu eğitim kurumlarının yanında bir de kız ve erkek öğrenciler için ayrı ayrı olmak üzere iki adet rüştiye, yani ortaokul mevcuttu. Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatlerinin ise kendi okulları vardı. Yangından sonrasına bu okullardan yalnızca Rum ve Ermenilere ait olan iki tanesi ayakta kalabilmiştir. İkisi de belirli ölçülerde yıpranmış olan bu binalar, bir dönem farklı işlevler üstlenmişlerdir.

Rum Okulu olan bugünkü Halk Eğitimi Merkezi binası, başlangıçta çeşitli kamu kurumlarına ev sahipliği yapmış ve çok muhtemelen 1928, 1929 yıllarından itibaren de Hilal İlkokulu’nun kullanımına tahsis edilmiştir. Ermeni Kilisesi’nin yani günümüzün eski belediye binasının hemen yanındaki Ermeni Okulu ise anladığımız kadarıyla daha büyük bir tadilata ihtiyaç duymaktadır ve bina uzunca bir süre kullanılamamıştır.
1922-23 yıllarında Turgutlu’nun bulunduğu bölgede eğitim faaliyetlerinin aksamamış olması mümkün değildir. Batı Anadolu’da Yunan yıkımından nasibini almayan yerleşim yeri yok gibidir ve hem devletin hem de bölge insanlarının önceliği bu zayiatın telafi edilmesidir. Bu süreçte eğitim faaliyetlerinin devam edip etmediğini ya da ne şekilde sürdürüldüğünü şu anda bilemiyoruz. Ancak takip eden günlerde Kasaba’nın yeniden inşa edilme faaliyetlerinin yanında eğitime de yeniden başlanmış olmalıdır. Keza 1925-26 eğitim öğretim yılında 1 erkek, 1 kız okulu ile 9 adet de karma eğitim yapılan toplam 11 okul mevcuttur. Toplum 29 dersliği olan bu okulların büyük bölümü, büyük ihtimalle kız ve erkek ilkokulları haricindeki 9 adedi ilçe merkezi dışında Ahmetli, Urganlı ve köylerde olmalıdır.

Okulların toplam öğrenci sayısı ise 793’ü erkek, 264’ü kız olmak üzere toplam 1.057’dir.[1]
Küçük yaştaki çocuklarla ilgili o günlerde yoğun bir gayret içinde olan Himaye-i Etfal Cemiyeti Kasaba Şubesi’nden de söz etmemiz gerekmektedir. Savaş sonrasında ülkenin en önemli sorunlarından birisi de annesiz, babasız kalmış, ekonomik imkânsızlıklar içinde hayatta tutulmaya çalışılan çocuklardır. Savaş yıllarında ve yangın esnasında çok sayıda Turgutlulu hayatını kaybetmiştir ve geride o günkü nüfusa oranla hiç de az denemeyecek sayıda bakıma muhtaç çocuk kalmıştır. Bu çocukların ihtiyaçları, dönemin Turgutlu’sundaki en aktif simalardan birisi olan Hasan Şevki Bey’in[2] başkanlığındaki Himaye-i Etfal Cemiyeti Kasaba Şubesi tarafından karşılanmaktadır. Derneğin etkinliği birçok haber ve fotoğraftan anlaşıldığı kadarıyla 1940’lara kadar devam edecektir.[3] Dolayısıyla Turgutlu’da Cumhuriyet’in ilk yıllarında çocuklarla ilgili çok temel iki mesele gündemdedir: Kimsesiz çocuklar ve okul binası.
Kurtuluştan bir süre sonra günümüz Hükümet Konağı’nın Atatürk Bulvarı’na bakan tarafında pek de iyi durumda olmayan bir yapının okul olarak kullanıldığını merhum Halil Yıldız’ın hatıralarından öğreniyoruz: “Şimdiki Hükümet Konağı’nın olduğu yerde büyük bir kilise vardı. O kilisenin doğu güney köşesinde kerpiçten yapılmış ahşap bir mektep, yani okul vardı. Sene 1925-1926 ders yılında babam beni o okula yazdırdı.”[4] Bu okul, elimizdeki bazı belgelerden anlaşıldığı kadarıyla Kasaba İlk Erkek Mektebi adını taşımaktadır.

Bu esnada Kasaba, her geçen gün yepyeni bir şehir haline gelmektedir. Devletin ve vatandaşların imkânları kısıtlı olsa bile her mahallede yeni yeni evler, çarşıda yeni dükkânlar, devlet daireleri inşa edilmektedir. Devlet eliyle inşa edilenlerden birisi de yeni okul binasıdır. Okulun yapımı için seçilen yer, o günlerin Turgutlu’suna göre hemen hemen yerleşimin sınırında, uç noktada kalmaktadır. Günümüzde Orta Park adıyla bilinen Atatürk Parkı ve civarında mazide iki adet yan yana mezarlık mevcuttur. Bunlardan güneydeki Rum Mezarlığı, kuzeydeki ise Orta Mezarlık adıyla anılan Müslüman mezarlığıdır. Rum Mezarlığı, şu an Hükümet Konağı’nın olduğu yerde o günlerde var olan kilisenin çevresinde oluşmuş ve giderek genişlemiştir. Rumlar, Kurtuluş Savaşı’nın son günlerinde Turgutlu’dan ayrılınca kilise ile mezarlık sahipsiz ve işlevsiz kalmıştır. Ayrıca savaş günlerinde kaçmakta olan Yunan askerleri tarafından bu kilisede bir saatli bomba düzeneği kurulduğu ve bombanın patlamasıyla alanda ciddi bir tahribat meydana geldiği bilinmektedir.[5] Kurtuluştan sonraki günlerde Rumlara ait mezar taşları da olasılıkla yanan evlerin yerine yapılan inşaatlarda kullanılmış olmalıdır. Bu durumu hem imkânsızlıklara hem de işgal ve yangın günlerinde yaşananlar sonrasında Rumlardan kalanlara öfkeyle yaklaşılmış olmasına bağlamamız mümkündür. İşte okulun inşa edilmekte olduğu alan, bahsi geçen Rum Mezarlığı’nın bir bölümünü içine almaktadır. Okulun inşa edildiği alana dair bilgiler, hatıralar arasında da sonraki yıllara aktarılmıştır: “Cumhuriyet İlkokulu’nun yapıldığı yıllarda bugünkü Atatürk Parkı ve çevresinin mezar çukurları ile kaplı olduğu, okula gelip giderken bu çukurlara biriken yağmur sularında ayakkabı yüzdürdüklerini okulumuz mezunları tatlı bir anı olarak anlatmışlardır.”[6]
Okulun inşaatına 1925 yılında başlanmıştır. 31 Kânunuevvel 1341 (31 Aralık 1925) tarihli Ahenk gazetesinde yayınlanan haberde Kasaba’da umran faaliyetlerinin sürdüğü, idarenin iyi çalıştığı, çarşıda yeni ve geniş yollar açıldığı ve ayrıca pek güzel yeni bir mektep inşa edildiği ifade edilmiştir.[7] Bu okul, hem kendisi için inşa edilen bir binada eğitime başlayacak Cumhuriyet Turgutlu’sundaki ilk okul; hem de 3 Mart 1924’te kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu sonrasında başladığını kabul edebileceğimiz modern eğitim döneminin buradaki ilk yansıması olacaktır.
Cumhuriyet Anaokulu’nun internet sitesindeki tarihçe bölümünden öğrendiğimize göre binanın kiremitleri Marsilya’dan[8], kiremitleri ise Romanya’da getirilmiştir. Ayrıca aynı yerde inşaatın Macar ustalar tarafından yapıldığı belirtilmektedir. 1926-27 eğitim yılında açılan Cumhuriyet İlkokulu’nun o yıl 215 öğrenci, 5 öğretmen ve 1 idareciden oluşan mevcudu ve kadrosu bulunmaktadır. Okulun bahçesi, öğrenciler ve Turgutlulular tarafından ağaçlandırılmıştır.[9]
Okulun inşa edildiği günlerde bu alanın Kasaba’nın uç noktasında kaldığını belirtmiştik. O dönemden sonra da çok uzun bir süre, bu bölgenin nüfusu fazla artmamıştır. Ancak 1960’lardan itibaren mahalle kalabalıklaşırken Cumhuriyet İlkokulu’nun mevcut binası 1953’te ikili eğitime geçilmesine rağmen artık yetersiz hale gelmiştir. Buna karşılık 1968 yılında mevcut binanın kuzeyine 5 derslikli bir ek bina daha inşa edilmiştir.[10] Turgutlu’nun nüfus artışına paralel olarak 1980’li yıllardan her iki binadan da daha büyük bir bina daha inşa edilmiş ve okulun öğrenci kapasitesi de böylelikle çok daha artmıştır.

Turgutlu’nun yangından sonraki dönemde ilk okul binası olarak inşa edilmiş olan Cumhuriyet Okulu’nun eski binası, 1980’lerin sonunda eğitimin başka ihtiyaçları doğrultusunda hizmet verir hale gelmiştir. Artık binanın bir bölümü İlçe Millî Eğitim Müdürlüğü, diğer bölümü ise Öğretmenler Evi Lokali olarak kullanılmaktadır. Bu bina, 2000’li yıllarda ciddi bir tadilata ihtiyaç duyar hale gelmiş ve bir süre terk edilmiştir. O günlerde neredeyse yıkılarak yerine yeni bir okul binası inşası gündeme gelmişken Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu’nun, yapının taşınmaz kültür varlığı olarak tescillenmesi yönündeki kararı, binayı hazin bir sondan kurtarmıştır. Bina, Koruma Kurulu’nun onayladığı proje doğrultusunda 2015-2016 yıllarında restore edilmiş ve Haziran 2016’da da bağımsız anaokuluna dönüştürülmüştür. Bilindiği gibi, burası halen Cumhuriyet Anaokulu’dur.
Cumhuriyet İlkokulu, bir zamanlar kullandığı üç binanın daha genç olan iki tanesinde yıllarca eğitime devam etmiş; binlerce öğrenci, çocukluğunun en kıymetli yıllarını burada geçirmiştir. 2019 yılının sonlarında her iki binanın da olası bir depreme dayanıksız olduğu yönünde karar verilmiş ve okul, 2020 yılının şubat ayında boşaltılarak eğitime Gazi Ortaokulu’nda devam edilmeye başlanmıştır. Anılan yapılar, taşınmanın ardından yıkılmıştır. Cumhuriyet İlkokulu halen, Gazi Ortaokulu ile aynı binayı ikili eğitim yöntemiyle paylaşmaktadır. Son dönemde gündeme geldiği kadarıyla Cumhuriyet İlkokulu, geçtiğimiz aylarda yine depreme dayanıksız olduğu için yıkılan Kız Meslek Lisesi’nin arsasına inşa edilecek yeni binaya taşınacaktır.[11]

Hasan Deniz Çizmeci

[1] Sayısal veriler, M. Serhan Yücel - Taner Bilgin; “1925-1926 Ders Yılında Manisa’da Eğitim”; Geçmişten Günümüze Manisa Şehzade II. Mehmed ve Manisa Tarihi - Kültürü - Ekonomisi Cilt II; Manisa; 2018; s. 988-989’dan alınmıştır.

[2][2] Hasan Şevki Bey (Özeren), kurtuluştan hemen sonraki günlerde Eylül-Kasım 1922 tarihleri arasında vekâleten Turgutlu Belediye Reisliği de yapmıştır. Hasan Şevki Bey, o yıllarda ayrıca Turgutlu Belediye Meclisi Azalığı ve Kasaba Ticaret Odası Reisliği gibi görevlerde de bulunmuştur.

[3] Meltem Önder; “1929-1933 Yıllarında İzmir Basınında Turgutlu”; 20. Yüzyılda Turgutlu; Turgutlu; 2019; s. 320-321

[4] Merhum Halil Yıldız’ın yayına hazırlamakta olduğumuz hatırâtından.

[5] Ruşen Eşref Ünaydın; Bütün Eserleri Cilt 5 Hatıralar Cilt III; Ankara; 2002; s. 117-118 ve ayrıca Mehmet Gökyayla-Rabia Akgüvenç-Hasancan Eralaca; Millî Mücadele Döneminde Turgutlu; Turgutlu; 2021; s. 48-49.

[6] https://turgutlucumhuriyetanaokulu.meb.k12.tr/45/15/761685/tarihce.html ; Erişim: 15.12.2021.

[7] Nejdet Bilgi; “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Turgutlu”; 20. Yüzyılda Turgutlu; Turgutlu; 2019; s. 268.

[8] Yapının restorasyonu esnasında çatıdan çıkan kiremitlerin tamamına yakını, üzerindeki sembolden dolayı ‘arılı’ denen Marsilya’da üretilen kiremitlerdendir. Dolayısıyla aktarılan bilgi, somutlaşmıştır.

[9] https://turgutlucumhuriyetanaokulu.meb.k12.tr/45/15/761685/tarihce.html ; Erişim: 15.12.2021.

[10] https://turgutlucumhuriyetanaokulu.meb.k12.tr/45/15/761685/tarihce.html ; Erişim: 15.12.2021.

[11] https://www.turgutluyanki.com/cumhuriyet-okulunun-yeni-adresi-belli-oldu-ozel/47151/ ; Erişim: 28.12.2021. Haberde belirtilene göre 2021’in son günlerinde inşaat ihalesi yapılacaktır.