TURGUTLU’DA ASKERÎ YAPILAR
Günümüzde Turgutlu’da büyük bir askerî birliğin olmadığı hepimizin malumudur. Oysa 1940’lı yıllara kadar geri gidersek burada ciddi mevcudu olan alay seviyesinde bir topçu birliğinin olduğu, daha da geçmişte, Osmanlı Devleti’nin son yıllarında ise bir redif taburu olduğu gerçeğiyle karşılaşırız.
Daha önce de çeşitli vesilelerle başka çalışmalarımızda bahsettiğimiz Turgutlu Topçu Alayı, şehrin çeşitli bölgelerine damgasını vurmuştu. Kışla ve idarî binalar, büyük ölçüde günümüzün Endüstri Meslek Lisesi ve civarına yayılmış durumdaydı. Hatta İkinci Dünya Savaşı yıllarında Karpuz Kaldıran Parkı dahi askerî gerekçelerle topçu birliğine tahsis edilmişti. Topçu Alayı, İkinci Dünya Savaşı’nın ortalarında bu şehirden ayrılmış olsa da ondan kalanlar, uzun yıllar boyunca Turgutlu’da varlığını sürdürdü.
Topçu Alayı’nın bulunduğu bölgede mimarî açıdan nitelikli ya da niteliksiz ancak tarihî anlamda her birisi birbirinden kıymetli çok sayıda yapı bulunuyordu. Bu yapılardan en öne çıkanı günümüzün Atatürk Bulvarı’na paralel uzanan kışla binasıydı. Elimizdeki bazı fotoğraflardan İsmet Paşa Kışlası adını taşıdığını öğrendiğimiz bu yapı, büyük ihtimalle Turgutlu’nun modern anlamdaki ilk askerî birliği olan redif taburundan kalma bir yapıydı. Yeniçeri Ocağı’nın lağvının ardından yerelde yerelin kaynaklarıyla askerî birlikler bulundurma gayesiyle oluşturulan redif birliklerinden olan Turgutlu Redif Taburu’nun 1880-81 yıllarında oluşturulduğu anlaşılmaktadır. Turgutlu Redif Taburu’nun deposunun inşaatı 1888 yılında tamamlanmıştır.[1] Kışla binasının inşasına dair elimizde belge bulunmamaktadır ancak yapının depodan önce inşa edilmiş olmalıdır, şeklinde düşünüyoruz. Ayrıca kışla yapısı, 1922 yangını sonrasındaki görüntülerde pek yeni olmayan bir bina olarak görünmektedir.
Bu yapının avlusunda birbirine bitişik inşa edilmiş küçük barakalar sıralanıyordu. 1922’deki yangından hemen sonra çekilmiş ve Kızılhaç arşivinde bulunan bir video filmde söz konusu barakaların Himaye-i Etfal tarafından evi yanan vatandaşların barınması için inşa edildiği belirtilmektedir. İlçede yangının tahribatı yıllar içerisinde telafi edildikçe bu yapılar, topların taşınması için çok sayıda atı da bünyesinde barındıran Topçu Alayı’nın ahırları olarak kullanılacaktır.
Yine Topçu Alayı’na ait geniş arazide ve Atatürk Bulvarı’nın batısında gayet görkemli bir bina daha mevcuttu. Dıştan iki yana uzanan merdivenlerin üst kata uzandığı yapı, iki katlıydı. Fotoğraflardan yola çıkarak bir dönem alay karargâhı, bir dönem de askerî gazino olduğu anlaşılan bu bina, Topçu Alayı’nın Turgutlu’dan ayrılmasının ardından da uzun süre Askerlik Şubesi olarak kullanılmıştır.
25. Topçu Alayı’nın arazisi ve kullanımındaki binalar, yalnızca bunlarla da sınırlı değildir. Bunların yanında askerî birliğe ait iki farklı yerde cephanelikler mevcuttur. Cephaneliklerden birisi bugün Atatepe dediğimiz alandaki yapay tepenin içerisinde, diğeri de Atatepe’nin birkaç yüz metre güneyinde kalan arazidedir. Henüz herhangi bir yerleşimin var olmadığı söz konusu sahada var olan iki taş yapı, cephanelik olarak kullanılmaktadır. 1888’de yapımı tamamlanan Redif Taburu’nun deposu, bu yapılardan birisi olmalıdır.
Geçmişte Gâvurtepe, 18/02/1981 tarihli Turgutlu Belediye Meclisi Yerine Kaim Komisyon’un aldığı kararıyla o günden itibaren Atatepe denilen bölgeye[2] ‘tepe’ denmesine vesile olan tümülüsün içi boşaltılmış ve bu yapay tepe, ne kadar olduğunu bilemediğimiz bir süre boyunca cephanelik olarak kullanılmıştır. Sonraki dönemde tadil edilerek gazinoya dönüştürülen ve günümüzde halen ayakta olan tümülüsün yamacındaki binanın ilk hali de askerî amaç doğrultusunda inşa edilmiştir. Bu bina muhtemelen cephaneliğin güvenliğinin sağlanması amacıyla burada bulunan askerler tarafından kullanılmaktaydı. Söz konusu bina, bir süre metruk kalmış ve 1981-82 yıllarında yenilenerek gazinoya dönüştürülmüştür.
Askerî birliğin Turgutlu’dan ayrılmasından sonra her iki cephaneliğin de herhangi bir amaçla kullanılıp kullanılmadığı ya da ne kadar bir süreyle kullanılmaya devam ettiği, şu an için meçhulümüzdür. 1970’li yıllarda Atatepe’deki cephanelikte nöbet tutan askerleri halen hatırlayanlar halen varsa da, 1980’li yıllarda her iki cephaneliğin de işlevlerini uzun süre önce kaybetmiş oldukları malumdur. Anılan dönemde Atatepe’deki tümülüsün üzerinde asma kilitle açılması engellenen bir demir ızgara kapak vardı.[3] İlerleyen dönemlerde ise bu demir kapağın yeterince güvenli olmadığı ya da tehlikeli olduğu düşünülmüş olmalı ki kapağın olduğu giriş kısmı betonlanmıştır. Daha güneydeki cephanelik yapıları ise kötü niyetli kişilerin kullandıkları mekânlar haline geldikleri için 2000’li yıllarda maalesef yıktırılmıştır.
Topçu Alayı’nın Turgutlu’daki varlığı, Kurtuluş Savaşı’ndan sonraki yıllarda Ege Denizi’nden gelebilecek bir İtalyan ya da Yunan tehdidine karşı tedbir amacı taşımış olmalıdır. İkinci Dünya Savaşı ilerlerken İtalya’dansa Sovyet Rusya’nın daha büyük bir tehdit haline gelmesi ile beraber alay, Turgutlu’dan Doğu Anadolu’ya taşınmıştır.[4] Birliğin taşınmasının ardından burada mevcudu çok azalan bir askerî kadro kalmış olmalıdır. Ancak devam eden savaş esnasında var olan askerî amaçlı yapıların başka bir amaçlı kullanımı da söz konusu olmamıştır elbette.
İkinci Dünya Savaşı’nın mağlup devletlerin neredeyse yok oluşlarıyla sona ermesinin ardından Turgutlu’daki İsmet Paşa Kışlası ve çevresindeki arazi artık askerî kimliğinden uzaklaşıp bir eğitim kimliğinden uzaklaşıp bir eğitim kampüsüne evrilecektir. Savaş öncesi dönemde Manisa’nın en kıdemli subayıyken 1941’de askerlikten emekliye ayrılarak aynı yıl, yani savaşın tam ortasında Millî Müdafaa Vekili olarak görevlendirilen General Ali Rıza Artunkal’ın destekleriyle 1946 yılında burada Turgutlu Orta Sanat Mektebi eğitime başlamıştır.[5] Askerî amaçla inşa edilen binalar, uzun bir süre Sanat Okulu tarafından kullanılmış; ancak 1960’lı yıllarda kışla binası yıkılarak yerine okulun halen ayakta olan eski binası inşa edilmiştir. Barakalar ya da ahırlar da başlangıçta atölye işlevi kazanmıştır ancak bir süre sonra onların yerine yeni atölyeler inşa edilmiştir ve böylelikle alanda Topçu Alayı’ndan herhangi bir fizikî emare kalmamıştır.
Kışlanın çapraz karşısındaki iki katlı bir dönem alay karargâhı, bir dönem de askerî gazino işlevini yerine getirdiğinden söz etmiştik. Bu yapı, en son olarak Turgutlu Askerlik Şubesi’ne ev sahipliği yapmıştır. Turgutlu’da Osmanlı Devleti’nin son döneminden itibaren askerlik şubesi mevcuttur. II. Abdülhamit döneminde çektirilen ilçenin az sayıdaki fotoğraflarından birisi de o günlerin askerlik şubesini günümüze taşımaktadır. Kesin olarak bilemesek de bu yapının o dönemde hemen tüm kamu yapılarının hizmet verdiği Konakönü yakınlarında olduğunu öne sürebiliriz. Yangından hemen sonraki günlerde ise birçok konu gibi askerlik şubesinin nerede olduğu sorusu da halen cevaplayamadıklarımız arasında yer alıyor. Erken Cumhuriyet dönemi sonrasında ise Turgutlu Askerlik Şubesi’nin İstiklal Mahallesi Ülkü Sokak ile Mercan Sokak köşesinde kiralık bir yapıda hizmet verdiği bilinmektedir. Şubenin buradan sonraki yeri ise geçmişte karargâh ve gazino olarak kullanılan az önce bahsettiğimiz yapı olacaktır. 1980’lere kadar Turgutlu Askerlik Şubesi, burada çalışacaktır. Şube o günlerde bugün mevcut olan binanın inşa edilmesiyle şimdilik son yerine taşınmıştır. Bu kurumun boşalttığı bir zamanların görkemli binası ise maalesef yıkılmış ve Turgutlu’nun ilk Atatürk büstünün de yer aldığı arsası, tıpkı kışla yapıları gibi bir eğitim kurumuna tahsis edilmiştir. 12 Eylül dönemi adıyla anılan zaman diliminde inşa edilen Zübeyde Hanım Kız Meslek Lisesi, kısa süre öncesinde kadar burada eğitim vermiş ve okul binası, depreme dayanıksız olduğu için geçtiğimiz yıl yıkılmıştır. Kız Meslek Lisesi, kendisi için inşa edilen bir başka binaya taşınırken yıkılan binanın arsasına ise yeni bir okul binasının yapılması şu anda gündemdedir.
Turgutlu’daki binalarından bahsedeceğimiz en son askerî birlik ise jandarmadır. İlçe Jandarma Komutanlığı tarafından günümüze kadar kullanılan bildiğimiz kadarıyla dört farklı yapı söz konusudur. 1930’lu yıllarda Jandarma Komutanlığı, birçok kamu kurumu gibi, Ülkü Sokak üzerinde ve CHP İlçe Teşkilatı, Turgutlu Ticaret Odası ve Kızılay gibi kurumların ortak kullanımında olan binanın hemen karşısındadır. Jandarma, bir süre de Konakönü’ndeki günümüze ulaşmayan, şu an yerinde sağlık ocağı bulunan cezaevinin yanındaki bazı binalarda çalışmıştır. Daha sonra ise şu anki fakültenin yani eski otobüs garajının batı komşusu olan arsada inşa edilen binalara taşınmıştır. 2008-2009 (?) yıllarında ise halen kullanımda olan Ankara Asfaltı üzerindeki bina tamamlanmış ve birlik buraya taşınmıştır. Eski bina ise arsasının Yurtkur’a tahsis edilmesi sonrasında yıkılmış ve yerine öğrenci yurdu inşa edilmiştir.
Turgutlu’daki askerî amaçlı yapılarda, son yüz yıllık süreçte şahit olunan değişim şaşırtıcı boyuttadır. Bu durum, kentin hesaplanamayan, öngörülmesi mümkün olmayan derecede büyümesiyle ilgili olduğu kadar, kentin sürekli bir yıkım ve inşaat süreci yaşadığının, değişimin devam ettiğinin kanıtı gibidir.
Fotoğraf:Kamil Tekmen
Hasan Deniz Çizmeci
[1] Mehmet Karayaman; “Turgutlu Redif Taburu ve Faaliyetleri”; Uluslararası Turgutlu Sempozyumu Bildirileri, Cilt: 1; s. 488.
[2] Mehmet Gökyayla; Turgutlu’nun Kaybolan Mezarlıkları; Turgutlu; 2021; s. 28.
[3] Burası, andığım dönemde Atatepe Gazinosu’na giden ailelerin çocuklarının oyun alanı gibiydi. Benim de o bölgede oyun oynamışlığım vardır. Ne olduğunu bilmesek de demir ızgaralı kapağın altı bizim için gizemlerle doluydu.
[4] Manisa’daki Topçu Tümeni de aynı tarihlerde Doğu Anadolu Bölgesi’ne taşınmıştır. Turgutlu’daki alay, muhtemelen Manisa’daki bu tümene bağlıydı.
[5] Mehmet Gökyayla; “Turgutlu Sanat Okulu’nun Tarihi ve General Ali Rıza Artunkal”; inTurgutlu dergisi; Şubat 2021; s. 20-21.
Yorumlar
Kalan Karakter: