KASABA’NIN RESMİYETTE TURGUTLU’YA DÖNÜŞMESİ
Mehmet Gökyayla
Daha önce de bu konuda yazmış ve “Kasaba mı, Turgutlu mu?” sorusunu sorarak her iki ismin kökenlerini, nereden kaynaklandıklarını anlatmaya çalışmıştık.[1] Birkaç yüzyıl boyunca resmî belgelerde ‘Kasaba-i Turgutlu’ yani Turgutlu kasabası diye bahsedilen bu şehrin resmî adı, 1860’lardan itibaren yalnızca ‘Kasaba’ya dönüşecek ve devlet katında Turgutlu adı ilginç bir şekilde unutulacaktır.
Tarihteki birçok olayda olduğu gibi, bu şehrin eski isminin kaldırılarak Kasaba diye anılmaya başlamasına dair bir belge bulmak mümkün görünmemektedir. Ancak bu uygulamanın temelinde yer alan olguya dair bir teori üretmek imkân dâhilindedir. Bir İngiliz girişimi olan The Smyrna Cassaba Railway Company / İzmir Kasaba Demiryolu Şirketi, Osmanlı hükümetinden aldığı imtiyaz ile 1864 yılında İzmir ile Turgutlu arasında demiryolu hattı inşa etmeye başlamıştır.[2] 1865 yılı aralık ayında bu hattın İzmir’den Kasaba’ya kadar olan kısmı, bir ay kadar sonra 1866 yılı ocak ayında da Manisa ile Turgutlu arasındaki bölüm çalışmaya başlamıştır. Dikkat edilirse şirketin isminde ‘Kasaba’ geçmekte, ‘Turgutlu’ ise zikredilmemektedir. Bu hat ve şirket zaman içerisinde Kasaba Demiryolu şeklinde anılmaya başlayacaktır. Böylelikle şehrin Turgutlu kasabası anlamına gelen ‘Kasaba-i Turgutlu’ ismi, ilginç bir şekilde orijinal isim olan Turgutlu kelimesinin atılmasıyla yalnızca Kasaba’ya dönüşmüş olabilir. Bu, elbette tek bir günde gerçekleşebilecek bir olay değildir; zaman almış olmalıdır. Tekrar etmekte yarar var: Burada öne sürdüklerim, yalnızca sorgulanmaya muhtaç bir teoridir; iddialı bir kesin kanaat değildir.
1860’lardan itibaren devletin resmî belgelerinde de artık bu şehirden bahsedilirken Turgutlu ya da Kasaba-i Turgutlu’nun yanında sadece Kasaba ismi de kullanılmaya başlamıştır. Kasaba giderek yaygınlık kazanacak, Turgutlu isminin kullanımı ise tersine azalacak ve sonunda resmiyette unutulacaktır. Cumhuriyet dönemine gelindiğinde bu şehrin devlet nezdindeki ismi artık çoktan Kasaba olmuştur. 1920’li yılların resmî belgelerinde Turgutlu adı, çok nadir olarak kullanılmıştır.
1930’lu yıllarda ise Kasaba bir kenara bırakılacak, Turgutlu ismi yeniden resmiyet kazanacaktır. Bugüne kadar yaptığımız çalışmalarda, araştırmalarımızda devlet nezdinde gerçekleşen bu değişikliğe dair herhangi bir belge bulamamıştık. Günümüzde bile Turgutlu’da belirli bir yaşın üzerindeki bireyler hâlâ özlemle ‘Kasaba’ demeyi tercih ederken 1930’ların ilk yıllarında bu ismin artık kullanımdan kalktığı açıkça anlaşılmaktadır. Böylesi bir isim değişikliği kararına dair mevzuattaki değişikliğin Resmî Gazete’de yayınlanmış olmasını beklerken Resmî Gazete’de konuya dair herhangi bir hüküm bulunmamakta; keza dönemin Manisa İl Genel Meclisi’ne ait zabıtnamelerde de bu hususta tek bir cümle dahi geçmemektedir. 1930 yılına ait zabıtlarda bu şehirden Kasaba diye bahsedilirken 1932 yılında Manisa Valiliği tarafından yayınlanan ve bazı yönleriyle yıllık diye nitelendirilebilecek Manisa Vilayeti Hakkında Tabii, Coğrafî, Tarihî, İdarî, İktisadî, İçtimaî Malumatı Câmi Mecmuadır[3] isimli eserde ise artık Turgutlu ismi kullanılmaktadır. Dolayısıyla Kasaba’dan Turgutlu’ya olan bu değişikliğin tarihini elimizdeki birkaç başka efemeranın da desteklemesiyle 1930-1932 yılları aralığına indirgemek mümkün olmuştu.
Geçtiğimiz günlerde karşımıza çıkan birkaç belge, belki de buraya kadar biraz uzunca anlattığımız isim değişikliğinin tarihini çok büyük ölçüde netleştirmektedir. Sözünü ettiğimiz belgeler, Turgutlu Belediyesi Encümeni’nin 1932 yılında almış olduğu bazı kararlara dairdir. Bunların ilki 31 Mart 1932 tarihini taşımaktadır. Encümenin 99 numaralı kararı almasına vesile olan evrak, 17 Mart 1932 tarihli Dâhiliye Vekâleti emridir. Encümen karar defterinin ‘hulâsa-i münderecat’ yani içeriğin özeti diyebileceğimiz kısmına göre, “Vekâlet-i Celile’nin olbaptaki emirlerine göre kazamız ismi Turgutlu olarak tesmiye edildiğine dair”dir. Bu evrak doğrultusunda, “Yeniden yaptırılması zaruri olduğundan istenilen üç mühürün yaptırılmasına ve gayri melhuzeden itasına karar veril”miştir.[4] Andığımız diğer encümen kararı da benzeri bir içeriğe sahiptir. Turgutlu Belediyesi Encümeni’nin 5 Mayıs 1932 tarihli toplantısında ‘Kitabet’ten ya da bugünkü tabiriyle Yazı İşler Müdürlüğü’nden gelen yazı doğrultusunda “Şehrimiz isminin Turgutlu olarak tesmiye edilmesi hasebiyle mühürlerin tadiline dair” konu, gündeme alınmıştır. 148 numaralı bu gündem maddesine göre, “Fazladan yazdırıldığı anlaşılan tababet, heyet-i fenniye ve mezbaha mühürlerinin tediyesine karar veril”miştir.[5]
Bugünden bakınca yaşanan yerin adının değişmesi gibi çok önemli bir gelişme sonrasında belediye encümeninde kazıtılacak mühürlerin ödemesinin yapılması gibi çok basit bir karar alınması, anlamsız ve hatta saçma görünebilir. Ancak anılan dönemde belediye encümeni, bazı hususlara dair genel kararların alındığı ama esasen irili ufaklı harcamaların görülüp onaylandığı bir kurul hüviyetindedir. Dolayısıyla şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: ‘Kasaba Belediyesi’ yazan mühürlerin ‘Turgutlu Belediyesi’ yazan yenileriyle değiştirilmesi mecburiyeti olmasaydı bu isim değişikliğini encümen kararlarında da görmemiz mümkün olmayacaktı.
Toparlamak gerekirse kuruluşundan itibaren Turutlu veya Turgutlu olan bu yerleşim yerinin ismi, 1860’lardan sonra zaman içerisinde Kasaba’ya dönüşmüş ve bundan 70 yıl kadar sonra da yeniden eski ismi olan Turgutlu’ya geri dönülmüştür. Kasaba’dan resmen Turgutlu’ya dönüşün tarihi de bulduğumuz belgelere göre 1932 yılının ilk aylarıdır. Başka bir kaynakta karşımıza çıkmadığına göre isim değişikliğinin İçişleri Bakanlığı’nın bir genelgesi ile yapıldığını düşünmemiz de mantıklı olacaktır. Devlet arşivlerinin tamamı henüz ulaşılabilir olmadığı için bunu kesinleştirecek belgeyi bulmamız henüz mümkün olmamıştır. Resmiyetteki bu değişimin halkın tamamına birden yansımadığı, hatta günümüzde dahi büyük bir özlemle Kasaba ismini kullanmayı sürdürenlerin olduğu da hepimizin malumudur.
[1] Mehmet Gökyayla, “Kasaba mı Turgutlu mu?”, https://www.turgutluyanki.com/yazarlar/mehmet-gokyayla/kasaba-mi-turgutlu-mu/18/ ve Hasancan Eralaca, “Turgutlu İsminin Kökeni ve İlk Turgutlulular”, https://www.turgutluyanki.com/yazarlar/hasancan-eralaca/turgutlu-isminin-kokeni-ve-ilk-turgutlulular/19/
[2] Arif Kolay, Anadolu’da İşletmeye Açılan İlk Demiryolu İzmir-Kasaba Hattı ve Uzantıları (1863-1897), Ankara 2019, s. 37.
[3] Manisa Vilayeti Hakkında Tabii, Coğrafî, Tarihî, İdarî, İktisadî, İçtimaî Malumatı Câmi Mecmuadır, Manisa Vilayeti Hususi İdaresi, Manisa 1932.
[4] Turgutlu Belediyesi 31 Mart 1932 tarih ve 99 numaralı encümen kararı.
[5] Turgutlu Belediyesi 5 Mayıs 1932 tarih ve 148 numaralı encümen kararı.