ATATÜRK VE CUMHURİYET KALESİ ANITI YA DA 50. YIL ALANI

ATATÜRK VE CUMHURİYET KALESİ ANITI YA DA 50. YIL ALANI

Mehmet Gökyayla

Cumhuriyet’in 75. yıldönümü kutlanırken benim gibi lise ya da üniversite öğrencisi olanlar, 1998 yılının nasıl yoğun bir tören programıyla geçtiğini, 75. yıla özel olarak önceki yıllarda yapılmayan ne kadar çok etkinliğin düzenlendiğini hatırlayacaklardır. Sinema filmlerinden televizyon yapımlarına, sempozyum ve panellerden yayınlanan kitaplara ve nihayet Cumhuriyet Bayramı’nın kutlanma programına dek 75. yıl, hayatın her alanında kendisini hissettirmiş; hatta dönemin muhtemelen piyasada en çok kullanılan madenî parası olan 100.000 liralar, o yıl için özel olarak basılarak tedavüle sunulmuştu. Yıl boyu devam eden bu etkinliklerde yoğun olarak hitap edilen, bir taraftan bakılınca daha çok etkilenmek istenen kitle, doğal olarak öğrencilerdi. Örneğin o yıl özel olarak TRT yapımcılığında üretilen sinema filmi, öğrenciler okul saatlerinde sinemalara götürülerek izletilmişti. Yine o yıla özel olarak hazırlanan bilgi yarışmalarında yalnızca Atatürkçülük ve inkılâp tarihi konularında sorular sorulmuştu.

Ulusal bayramlar, toplumsal birliktelik ve devlet ideolojisinin tabana aktarılması gibi amaçlara da sahiptir ve kutlama programlarında devlet için ideal yurttaş yetiştirmeye katkı sunmak, önemli bir yan getiridir. Tam da bu nedenle öğrenciler, bayram kutlamalarında hem aktör hem de izleyici ve etkilenen konumundadır. Dolayısıyla o yıl gerçekleştirilen etkinliklerin büyük bölümünün çocuklar ve gençlerin hedef alınarak gerçekleştirilmesi olağan karşılanmalıdır.

Günümüze daha yakın olan Cumhuriyet’in 75. yılı kutlamalarını kısaca hatırlattıktan sonra, asıl konumuz olan Cumhuriyet’in 50. yıldönümüne dönelim, yani 1973 yılına. Ulusal bayramların hepsi de elbette özel olarak kutlanır ama bazı yıllar, diğerlerine göre daha da özelliklidir ve kutlamalar da bununla doğru orantılı olarak daha gösterişli, daha geniş kapsamlı yapılmaktadır. Cumhuriyet tarihinde bunun ilk örneği onuncu yıl kutlamalarında yaşanmıştır. Cumhuriyet’in 50. yılındaki kutlamalarda da tıpkı onuncu yılda olduğu gibi törenlerin nasıl düzenleneceği, yıl boyunca neler yapılacağı çıkarılan bir kanunla düzenlenmiş ve ana hatları planlanmıştır.[1]

Kanunda Cumhuriyet’in 50. yılı münasebetiyle yapılacakların neler olduğu detaylı olarak anlatılmıştır. Buna göre Bakanlar Kurulu tarafından Ellinci Yıldönümü Kutlama Yüksek Kurulu tesis edilecek ve birçok husus bu kurulun yetkisine bırakılacaktır. Üniversiteler, akademi ve TRT kutlama programlarını bu kurul ile işbirliği halinde yapacaklardır. Yurdun her yanında Cumhuriyet’in 50. yıldönümü dolayısıyla konferans, seminer ve festivaller tertip edilecek; kitap, broşür, film ve öğretici materyaller yayınlanacaktır ancak bunlar ayrıca planlanacaktır. Sivas’ta 29 Ekim 1973’te eğitime başlamak üzere ‘Cumhuriyet’ adını taşıyan bir üniversite kurulacaktır. Hazırlanacak programa göre, 50. yıldönümü kutlamaları, 26 Ekim 1973 günü saat 13:00’te başlayacak; 30 Ekim 1973 günü saat 24:00’te sona erecektir, yani bayram kutlamaları dört buçuk gün boyunca devam edecektir. 1933’te gerçekleşen onuncu yıl kutlamalarının üç günlük bir sürece yayıldığı düşünülürse ellinci yıl kutlamalarının onuncu yıldan daha görkemli geçmesinin öngörüldüğü ortaya çıkmaktadır.

Kanunun, konumuz itibariyle doğrudan bizi ilgilendiren en önemli kısmı, 5. maddesinin C bendidir. Buna göre, “Kurtuluş Savaşı’nda gösterilen kahramanlıkları ve Büyük Zaferi tarihe mal etmek için yurdun çeşitli yerlerinde kurum ve derneklerce yaptırılacak anıtların tamamlanmasına bu kanun ile sağlanan fondan Kutlama Yüksek Kurulu’nun kararı ile yardım yapılabilir.”

Cumhuriyet’in 50. yıldönümü, tüm Türkiye’de olduğu gibi, Turgutlu’da da diğer bayramlara göre çok daha geniş kapsamlı programlarla, yoğun kutlama etkinlikleriyle geçirilecekti elbette. O günlerde de tıpkı günümüzde olduğu üzere bayram kutlamalarının maddî tarafı, ağırlıklı olarak belediye tarafından karşılanmaktaydı. Bayramlar yaklaşırken, her bayramda ayrı ayrı olmak üzere, bayram kutlaması ile ilgili yapılması gereken masrafların karşılanabilmesi için belediye encümenince bir karar alınır ve gerçekleşen masrafların ödemeleri söz konusu karar uyarınca yapılır. Bu uygulama günümüzde de böyledir; 1960’lı yıllarda, 1970’li yıllarda da böyleydi. Ancak 1973 yılının Cumhuriyet Bayramı, bu anlamda da oldukça sıra dışıydı. Bahsettiğimiz üzere her bayram için tek bir encümen kararı alınırken 50. yıl kutlamaları için Turgutlu Belediyesi Encümeni, 1973 yılının ilk aylarından bayramı takip eden günlere dek yaklaşık 30 farklı karar almıştır. Yalnızca bu durum bile kutlamalara ne kadar önem verildiğinin, herhangi bir eksiklik kalmaması için gayret edildiğinin kanıtı durumundadır. Neler yoktur ki bu kararlar içerisinde?

Bayramlarda belediye binasının önünde kurulan zafer takı esaslı bir tamirattan geçirilerek üzerine asılmak üzere ‘Hâkimiyet Milletindir’ ve ‘Kemal Atatürk’ afişleri hazırlatılmıştır.[2] Eldeki bayraklar böylesi görkemli bir kutlamaya kâfi gelmeyeceğinden mevcuda ilave olarak bir adet 200x300, 6 adet 100x150 ve 75 adet de 30x45 cm ölçülerinde bayrak satın alınmıştır.[3] Yeni tesis edilmekte olan ve sonradan 50. Yıl Alanı adını alacak merasim alanı için beş adet bayrak direği yaptırılmıştır.[4] Belediyenin önünde kurulacak zafer takının haricinde 50. yıl kutlamalarına özel olarak belediyenin ESO (Elektrik Su ve Otobüs) İşletme Müdürlüğü’nce de Turgutlu Erkek Sanat Enstitüsü Döner Sermaye Atölyelerinde bir zafer takı yaptırılmıştır.[5] Belediye, kutlamalarda kullanılmak üzere 7x4 metre yani 28 metrekare ebadında bir Atatürk portresi satın almıştır.[6] Ayrıca söz konusu kutlamaların önemine binaen programlarda kullanılmak üzere yeni bir şeref kürsüsü yaptırılmıştır.[7] Bunların yanında kutlama programlarıyla ilgili olarak diğer bayramlarda alınan klasik kararların bir benzerinin alınması da ihmal edilmemiştir. Buna göre kaymakamlık makamınca hazırlanan programda yazılı ve belediyeyi ilgilendiren işlerin yapılması, iki veya üç takım davul ve zurna tutulması, belediyede yapılacak tebrigat için yeteri kadar sigara ve çikolatin alınması, gündüz ve gece fener alayı için lüzumlu havaî fişek, havan topu vesairenin alınması ile bu hususlarda zuhur edecek işlerin yapılması veya satın alınması karara bağlanmıştır.[8]

Hakkında en çok karar alınan konu ise 50. yıl kutlamalarına yetiştirilmesi hedeflenen ve sonrasında da 50. Yıl Alanı şeklinde adlandırılacak olan tören alanının düzenlenmesidir. Karpuzkaldıran Parkı’nın karşısına tesadüf eden ve imar planında yeşil alan olarak gösterilen üçgenimsi bölgedeki parseller 1969 yılında belediye tarafından istimlâk edilmiştir.[9] Alanın genişliği ve çevresinin müsaitliği, Cumhuriyet Parkı ya da daha çok bilinen adıyla Orta Park’ta gerçekleştirilen törenlerin taşınabilmesi için son derece elverişlidir. Burasının tören haline getirilebilmesi için gerekli düzenlemeleri yapılması işinin önce ihaleye çıkarılması kararlaştırılmıştır.[10] Yeni tören alanını her yönüyle tamamlayacak unsur da alanın güney sınırına yerleştirilecek anıttır.

15 Haziran 1973 tarihli belediye encümeni toplantısında alınan kararda, “…. sahanın, Cumhuriyetin 50. yıldönümüne kadar yetiştirilmek üzere park ve merasim alanı olarak tanzimi ayrıca Atatürk anıtı kompozisyonu yapılması hususu Belediye Meclisi’nin Şubat 1973 toplantılarında kabul olunarak yeteri kadar tahsisat konulduğu, buna istinaden yerin tanzimi işi 69.260,14 liralık keşfine göre yapılan ihale sonunda 63.546,18 bedel ile müteahhidine ihalesi yapılmış olup bugünlerde inşaata başlanacaktır….. İşin önem ve hususiyetine, kalan dört aydan fazla bir zamanın nazara alınması gerek maliyet gerekse her türlü imkân temasla çalışmaların takip, nakil ve yerleştirme iş ve şartlarının göz önünde bulundurulmak, tanzim olunan ekli şartname ve tespit olunan şekle göre anıt yaptırma işinin bu konuda hizmet ve eser veren mahallî sanatkâr tecrübeli Turgutlu Lisesi hocalarından Güzel Sanatlar Akademisi mezunu heykeltıraş Muharrem Yetken’e 2490 sayılı kanunun 46. maddesi e fıkrası uyarınca pazarlık suretiyle ve mezkûr tarihe kadar teslimini mutlaka sağlamak üzere mevcut şartnameye göre yaptırılması….”[11] ifadelerine yer verilmiştir. Anlaşıldığı kadarıyla anıtın belediye tarafından arzu edilen ölçüleri çok büyüktür ve bu ölçüler üzerinden heykeltıraşla anlaşmak mümkün olmamıştır. Ancak takip eden günlerde alınan bir diğer karar anlaşmanın sağlandığını göstermektedir: “Belediyemizce yaptırılacak Atatürk Anıtı ile ilgili ve anıtı yapacak heykeltıraş Muharrem Yetken ile fiyat üzerinde yapılan pazarlık sonunda varılan mutabakata dair 19/06/1973 tarihli dosyaya bağlı zaptın tetkikinden de anlaşılacağı veçhile, Atatürk Anıtı’nın yapımı ile ilgili 16 maddeden ibaret şartnamenin 1. maddesi heykeltıraş teklifi veçhiyle ve maddedeki 10x10 zemin ebadının yerine, maketin oturabileceği ebatlarda zemin olması…”[12] şartıyla anlaşmaya varılmış ve heykeltıraş Muharrem Yetken tarafından hızlı bir şekilde çalışmalara başlanmıştır.

Anıt, planlanandan önce tamamlanmıştır ve 27 Ekim 1973 Cumartesi günü saat 16:30’da düzenlenen törenle açılışı yapılmıştır. Açılış davetiyesindeki, “Cumhuriyetimizin 50. yılı nedeniyle Belediyemizce yaptırılmış olup, kompozisyon yönüyle de Türkiye’nin en büyük anıtlarından biri olan ‘Atatürk ve Cumhuriyet Kalesi’ anıtı ile meydanının açılış töreni 27/10/1973 Cumartesi günü saat 16:30’da yapılacaktır” cümlesinden anıtın görkemiyle haklı olarak gurur duyulduğu rahatlıkla anlaşılmaktadır.

Cumhuriyet’in 50. yılı, Türkiye’nin birçok yerinde heykellerin anıtların yapıldığı ya da yaptırıldığı istisnaî bir zaman dilimi olmuştur. Kutlamalarla ilgili kanunda bu konuya dair düzenlemenin bulunması, devletin bu gibi eserleri desteklemesi birçok heykelin yapılmasına katkı sağlamış olmalıdır. Bu yıl içerisinde yalnızca İstanbul’da dönemin ünlü heykeltıraşlarına yirmi kadar heykel yaptırılmıştır. Cumhuriyetin 50. Yılı Heykelleri olarak isimlendirilen bu eserlerden birçoğu, maalesef çeşitli nedenlerle günümüze ulaşamamıştır.[13] Çok şükür ki Turgutlu’da bu yıl yaptırılan Atatürk ve Cumhuriyet Kalesi Anıtı, o günlerde yaptırılıp sonrasında yıktırılanlarla aynı kaderi yaşamamıştır.

Yeni tören alanındaki ilk resmî tören anıtın açılışından iki gün sonra gerçekleşen Cumhuriyet’in 50. yıldönümü kutlamaları olmuştur. O günden sonra, öncesinde Orta Park’taki Atatürk büstünün etrafında yapılan Turgutlu’daki tüm resmî program ve kutlama törenleri, artık yeni tören alanı olan Atatürk ve Cumhuriyet Kalesi anıtının yer aldığı 50. Yıl Alanı’nda gerçekleştirilecektir.