'Dünyada Silahlı Kuvvetler COVID-19 ve benzeri salgınlara hazır mı?
Yrd. Doç. Dr. M. Sadık AKYAR (Em.Tnk. Kur. Alb)
Girne Amerikan Üniversitesi (GAU) Siyasal Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi GAU Uluslarrası Diplomasi Okulu ve Güvenlik Araştırmaları Mrk.Direktörü
Makale SAVTÜRK Dergi'si ARALIK 2020 sayısında yayınlanmıştır.
ASKERİ sağlık sisteminin kuruluşunu çok eski zamanlara dayandırabiliriz. Dünyada ilk düzenli ordunun Akadlar (M.Ö.4000) tarafından kurulduğu bilinmektedir. Her ne kadar bu ordu içerisinde bugünkü anlamıyla sağlık hizmeti olan bir branşın bulunduğuna dair bir açık bir kanıt bulunmasada, yaralanan personel ile meşgul olan birilerinin olması muhtemeldir (İplikçioğlu, 1994). Daha sonra özellikle ateşli silahların savaş alanlarında kullanılmasıyla silahlı kuvvetlerde sağlık görevlerini yapan personel görevlendirilmeye başlanmıştır. Sağlık sınıfı yaygın olarak ilk defa ABD İç Savaşı'nda kullanılmaya başlanmış, bugünkü modern anlamda silahlı kuvvetlerin içerisinde ayrı ve etkili bir sınıf olarak yer almasi ise 1'inci ve 2'nci Dünya Savaşlarında olmuştur.Türklerde ilk düzenli ordu, modern Türk Kara Kuvvetleri'nin de nüesi kabul edilen Mete Han’ın (M.Ö.209) zamanına dayanmaktaydı.Mete Han’ın ordusu onluk sisteme göre teşkilatlanmıştı. Genelde bu onlu bölünmeler kendi kendine yeterli bir teşkilata sahipti.Ancak burada da sağlık hizmetini yapan belirli bir görevlendirmeden bahsedilmemektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nda Yeniçeri Ocağı’nın kuruluşunun 1363 yılındaki Eflak Seferi'ne uzandığı söylenebilir (Onhan Güney, 2018). Yeniçeri teşkilatı içerisinde hasta olanları bakmakla görevli olanlara “korucu” denmekle birlikte, bunların her birinin Yeniçeri teşkilatındaki durumu açık değildi. Gülhane Seririyat Hastanesi’nin 18982 yılında kurulmasıyla modern anlamda askeri sağlık ve veteriner sınıfının kurulduğu kabul edilebilir. Bu görev Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla birlikte silahlı kuvvetler içerisinde sıhhiye/sağlık sınıfı tarafından yerine getirilmeye başlanmıştır. Gülhane Askeri Tıp Akademisi3 (GATA) 15 Temmuz 2016 tarihli darbe girişimi sonucunda kapatılarak, bazı birliklerde bulunan birinci seviye (Role-1) revirler dahil; iki, üç ve dördüncü seviye TSK sağlık zinciri T.C.Sağlık Bakanlığı’na devredilmiştir.
ASKERİ SAĞLIK SİSTEMİ4:
a. Askeri Sağlık Sistemi Seviyeleri Askeri sağlık sistemi genel anlamda dünyada dört seviyeden oluşmaktadır. Her bir seviye “Role veya Echelon-Seviye” diye isimlendirilir. “Role” kara ve hava birliklerinde Echelon deniz birlikleri için kullanılır. Her bir üst seviye bir önceki seviyenin hem imkan ve kabiliyetini hem de ekipmanını kapsar. Çünkü her bir seviye aynı zamanda bir alt seviyenin ikmalinden de sorumludur.Role-1 ilk yardım istasyonları, Role-2 revir, Role-3 seyyar ve mobil hastane (30-100 yataklı) ve Role-4 sabit hastanelerdir. Herhangi bir nedenle yaralanan bir personel, sırası ile bu seviyelerden geçmek zorunda değildir. Yani cephede yaralanan bir asker, “sıhhi tahliye- MEDEVAC” ile direkt dördüncü seviyeye tahliye edilebilmektedir.b. İnşa Çeşitlerine Göre Sağlık Tesislerinin Kategorilenmesi
- Sabit Tesisler: İnşa süreleri en uzun olan sistemlerdir. Sabit bina veya prefabrik olabilir.
- Yarı Sabit Tesisler: Prefabrik sistemlerdir. Sökülebilirler. Ancak bu sökme işlemi esnasında bazı kısımları işleyemez hale gelebilir. Bu nedenle sürekli inşa ve söküm işlemine tabi tutulamazlar. Çin’in Wuhan5 şehrinde ve Güney Kore’de salgına yönelik kurulan hastaneler bu kapsamda değerlendirilebilir. Ancak Türkiye’de Atatürk Havalimanı ve Sancaktepe’de kurulan hastaneler “sabit tesis” kapsamında değerlendirilmelidir.
- Sahra Sistemleri (Hastaneleri): Silahlı kuvvetlerin savaşta ve uzun süreli çatışmalarda kullandığı tesislerdir. Diğer tesislere göre esnek, pratik ve maliyet etkin olmaları nedeniyle tercih edilmektedir. Her ne kadar asıl kullanım yerleri askeri alan olmasına rağmen son yıllarda; doğal afetler, insan hareketleri (mülteci kampları), nükleer ve büyük sanayi tesisi kazalarında da yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Çadır, mobil ve her ikisinin karışımından meydana gelen tesislerden oluşmaktadır. Hareket kabiliyeti ve esnekliği en fazla olan sistemlerdir. Mobil ekipman olarak araç, konteyner ve dorseler kullanılmaktadır.
COVID-19 VE SİLAHLI KUVVETLERa. COVID-19 Pandemisinde Silahlı Kuvvetlerin Yaptığı GörevlerSilahlı kuvvetlerin pandemide yaptığı görevleri dünya ölçeğinde ele aldığımızda genelde dört ana alanda olduğu görülmektedir.Birincisi; silahlı kuvvetler envanterinde bulundurdukları sağlık malzeme ve ekipmanlarını milli sağlık unsurlarını desteklemek üzere kullanmıştır. Bu sistemlerin en dikkat çekeni de seyyar sahra hastaneleridir. Sahra hastaneleri Londra’da Hyde Park, New York’da Central Park, Fransa’da ise iki bölgede kullanılmıştır.6 İtalyaise NATO’ya da tahsisli bir askeri üste yeni bir seyyar sahra hastanesi inşa etmiştir.ABD sahra hastanelerine ilave olarak silahlı kuvvetlerinin envanterinde bulunan 1000 yataklı Mercy ve Comfort gemilerini kullanmıştır. Halen Mercy, Los Angeles; Comfort, New York Limanı'na demir atmış durumdadır.7 Fransa Mistral8 (L9013) helikopter gemisini, İrlanda9 ise hücum bot tipinde bir gemisini hastane olarak kullanmıştır. Silahlı kuvvetlerin salgında milli sağlık unsurlarına ikinci olarak verdiği destek, kadrosunda bulunan sağlık personeli ile olmuştur. Buradaki destek sadece sağlık personeli ile sınırlı kalmamış, özellikle CBRN konusunda uzman olan personel de bu destek kapsamında kullanılmıştır.Salgında silahlı kuvvetlerin sağladığı en yaygın destek, askeri birliklerini salgında görevlendirmesi ile olmuştur. Askeri birlikler başta lojistik hizmetler olmak üzere emniyet, karantinanın tesisi ve korunması gibi görevlerde kullanılmıştır. Salgında Türkiye hariç, hemen hemen tüm ülkeler askeri birliklerine görev vermiştir. Burada en göze çarpan husus olarak soğuk savaş dönemi dahil olmak üzere, ilk olarak Rusya bir NATO üyesine, İtalya silahlı kuvvetlerine ve milli sağlık kurluşlarına İtalya ana karasında yardım etmiştir.10 Şu anda salgının artışına bağlı olarak, İspanya gibi bazı ülkeler silahlı kuvvetlerini yine salgının kontrol altına alınmasında kullanmak için gerekli hazırlıklara başlamıştır.Üçüncü olarak, silahlı kuvvetler salgında organizasyon kabiliyeti, sahip olduğu tesislerde üretim yapma ve lojistik tedarik zinciri ile ön plana çıkmıştır. Silahlı kuvvetler, özellikle salgın ile ilgili malzeme ve personel desteği, ülkeler arası yardım malzemelerinin taşınması ve tahliye operasyonlarında sahip olduğu hava gücü ile destek vermiştir. Ayrıca silahlı kuvvetlere ait bakım onarım ve savunma sanayii tesislerinde salgında kullanılan hayati malzemelerin üretimi de yapılmıştır.Salgında silahlı kuvvetlerin genel kullanım metodlarından birisi Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) tarafından kullanılmıştır. Bu kullanım metodunun Rusya tarafından da kullanıldığı yönünde haberler çıkmış, ancak teyit edilememiştir. Çin aşı geliştirme çalışmaları kapsamında özellikle aşıların insan üzerinde kullanılma aşaması olan üçüncü safhada Çin Silahlı Kuvvetleri askerlerinin kullanılacağını açıklamıştır.11 Bu ise silahlı kuvvetlerin salgında kullanılmasının değişik bir kullanım şekli olarak hafızalarda kalmıştır.b. COVID-19 ve TSK TSK’nin COVID-19 salgınındaki rolünü iki ana başlık altında inceleyebiliriz. Bunlar pandemiye verilen destek ve harekat kabiliyetinin korunması konularıdır. Yazının başlangıcında da belirtildiği gibi 15 Temmuz 2016 darbe girişimi sonrasında GATA ve TSK sağlık sistemi lağvedilerek Sağlık Bakanlığı'na devredilmiştir. Bu nedenle TSK, salgında diğer ülkeler için geçerli olan sağlık teşekküllerinemalzeme ve personel desteğinde bulunamamıştır. Bunda T.C.Sağlık Bakanlığı'nın son yıllarda yapmış olduğu yatırımlar ve ulaştığı seviyenin de etkili olduğu söylenebilir. Türkiye salgında diğer ülkelerin yaptığı gibi askeri birlikleri kullanmak yerine, aynı zamanda askeri görevi de olan jandarma birliklerini asli görevleri, yani kolluk görevinde kullanmıştır. Türkiye salgın esnasında 60’tan fazla ülkeye sağlık malzeme ve ekipmanı yardımında bulunmuştur. Bu yardımlar halen devam etmektedir. Söz konusu yardımların hemen hepsi Türk Hava Kuvvetleri'ne ait uçaklar ile gerçekleştirilmiştir. Salgında TSK’nin en fazla destek verdiği alanın bu konu olduğu kabul edilebilir.Bunlara ilave olarak TSK trafından12;
- Askeri dikimevlerinde maske ve koruyucu giysi,
- Makina Kimya Endüstrisi (MKE) tesislerinde maske ve solunum cihazı,
- Askeri ilaç fabrikasında salgında bolca kullanılan dezenfektan üretilmiş. Son zamanlarda ilaç üretimi ile ilgili adımlar da atılmıştır. Bu ürünlerin bir kısmının üretiminin halen devam ettiği basında yer almaktadır. Ayrıca bunların yanında, Milli Teknoloji Hamlesi kapsamında İHA/SİHA üreten bir savunma sanayii firmasının koordinatörlüğünde salgında hayati fonksiyonu olan solunum cihazı üretilmiş13ve bu teknoloji millileştirilmiştir.
- İnşa edilen Anadolu gemisi ihtiyaç duyulduğunda yatak kapasitesi ile birlikte kısa sürede Role-3 olarak adlandırılan bir sağlık tesisini gövdesine alabilecek şekilde düzenlenebilir,
- TSK’nın yakın zamanda envantere çıkardığı veya çıkaracağı bir gemi Role-3(+) seviyesinde modernize edilebilir,
5 Coronavirus: The hospital built in a matter of days https://www.bbc.com/news/in-pictures-51280586 Erişim Tarihi: 25 Eylül 20206 Fransa’da Sahra Hastanesi kullanımı https://www. lesechos.fr/politique-societe/emmanuel-macron- president/ coronavirus-emmanuel-macron-annonce-un-plan-massif-pour- lhopital-1188939 Erişim T E Erişim Tarihi: 26 Eylül 20207 Mercy ve Comfort Gemileri https://www.defense.gov/Explore/ News/Article/Article/2134688/usns-mercy- usns-comfort- receiving-patients-in-la-new-york-city/
Erişim Tarihi: 25 Eylül 20208 Mistral Helikopter Gemisinin hastane olarak kullanımı https:// la1ere.francetvinfo.fr/coronavirus-reactions- elus-locaux-apres- envoi-porte-helicopteres-outre-mer-816552.html Erişim Tarihi: 25 Eylül 20209 İrlanda Deniz Kuvvetleri https://www.irishpost.com/news/irish- naval-ship-completes-service-in-battle- against-covid-19-187500 Erişim Tarihi: 25 Eylül 202010 Rusya İtalya’ya yardım ediyor https://www.reuters.com/article/ us-health-coronavirus-russia-italy- idUSKBN219081 Erişim Tarihi: 25 Ağu 202011 Çin Silahlı Kuvvetlerinin aşı testlerinde kullanılması https:// www.reuters.com/article/us-health-coronavirus- china-vaccine- idUSKBN2400DZ Erişim Tarihi: 01 Eyl 202012 MSB Bakanı Akar’ın açıklamaları https://www.msb.gov.tr/ SlaytHaber/852020-42714 Erişim Tarihi: 25 Ağu 202013 Yerli solunum cihazı https://www.haberturk.com/selcuk- bayraktar-yerli-solunum-cihazinin-oykusunu- haberturk-e- anlatti-2652777 Erişim Tarihi: 25 Eyl 202014 Fransız Charle De Gaulle uçak gemisi https://www.francetvinfo. fr/sante/maladie/coronavirus/coronavirus-le- porte-avions- francais-charles-de-gaulle-et-ses-50-cas-de-covid-19-a-bord- est-attendu-a-toulon-dimanche- apres-midi_3910907.html Erişim Tarihi 25 Ağu 202015 İtalya’da AB bayrağının yırtılması https://www.express.co.uk/ news/world/1264946/EU-coronavirus-fury-flag- Brussels-Italy- European-Union-aid-latest-news Erişim Tarihi: 25 Eyl 202016 ABD’nin Malezya’dan çok miktarda eldiven ithal etmesi. https:// www.voanews.com/east-asia-pacific/us- bars-imports-top-rubber- glove-maker-amid-covid-surge Erişim tarihi: 25 Eyl 2020 -İplikçioğlu, Bülent. Eski Çağ Tarihinin Ana Hatları. İstanbul: Bilm Teknik Yayınevi, 1994.-Muhammed Emirhan ONHAN Taner GÜNEY, Yeniçeriliğin Kaldırılışı ve Sosyoekonomik Sonuçları, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 20 (34):41-52, 2018 ISSN: 2147 – 7833